Op het kerkhof rondom de gotische kruiskerk van Loppersum bevindt zich een aantal zerken voorzien van een grafdicht. De kerk, gewijd aan Petrus en Paulus, telt binnen ook een groot aantal zerken met grafdichten. Naast een keur aan grafsymboliek zijn de zerken ook vaak voorzien van wapenschilden, zoals die van Willem Jacobs, tichler tot Loppersum en zijn echtgenote Grietje Peters Zandt.
HOE SCHOON DE DEUGD EN FLEUR EN JEUGDIG LEVEN
DAT ’T OUDE ZANTS GESLAGTE IMMER GAF
MOEST NABESTAANT AL HET DORPSVOLK GEVEN
DEES TREURKLAGT: ACH DIEN GRIETJE IN HET GRAF
’T VERLIES BEKLAAGT VAN ’T SIERLYK TICHLER PAND
EN D’ ARMOED SUGT: MYN DORCAS LIGT IN ’T ZAND
Ds. Samuël Knottherus 1675-1749
'T GEMEYN BESTIER VAN GOD RIEP MY TOT DE
SEN STOEL MAAR 'T HEYL-BESTIER KWAM EERST
NA SEVEN.DERTIG JAREN.UYT LETTER DOOR DEN
GEEST MY RUCKEN UYT DEN POEL OM HIER NOCH
VOOR DEN HEER WAT SIELEN TE VERGAREN.
O, LERAARS DIE MY VOLGT, SOEKT VOOR DEN
LETTER GEEST. BREEKT ZATANS LIST BY 'T
LIGT. EN WEEST DAN ONBEVREEST.
In dit grafdicht spreekt Ds. Samuël Knottnerus erover hoe God in zijn leven, met name zijn leven als predikant, heeft gewerkt. Het staat voor hem vast dat het was Gods leiding, t gemeyn bestier van God, die hem had gebracht naar Böhmerwold. Geroepen om vanaf deze kansel, desen stoel, Gods woord te brengen. Hij zal als predikant zijn werk trouw hebben gedaan die eerste 37 jaren, maar dan vindt er toch een zekere wending plaats.
God heeft in zijn heilsplan, t heyl-bestier, hem, Samuël Knottnerus, door zijn Geest gerukt uit dat stilstaande water, den poel, waarin zijn geloofsleven blijkbaar was terechtgekomen. Op den duur gaat stilstaand water stinken en mensen gaan het mijden. Nu werd hij door Gods Geest gedreven om, zoals we lezen, nog voor de Heer wat zielen te vergaren. Böhmerwold kreeg toen in hem een geestdriftig predikant. Is hij gestuit op de woorden die de apostel Paulus in zijn tweede brief aan de Korinthiërs hoofdstuk 3 schreef en heeft hij daarin gelezen over de letter die doodt en de Geest die levend maakt? In het grafdicht gaat het daar in elk geval over. Hij geeft dit ook mee aan zijn opvolgers: het komt aan op Gods Geest; de letter is aan die Geest ondergeschikt. Geen letterknechterij! Geen wetticisme, waartoe steile calvinisten soms wel geneigd zijn! Blijkbaar ziet Knottnerus dat als werk van de Satan: Hou Satans list tegen ’t licht. Of misschien wel: hou zijn list tegen het Licht, dat Christus is. En laat je door niets en niemand daarin tegenhouden.
Böhmerwold, het is een klein dorp in het Duitse Rheiderland in de Landeskreis Leer, door de grens gescheiden van het Nederlandse Reiderland. Het Duits gebied vertoonde in vroegere eeuwen grote verwantschap met het Nederlandse gebied, zeker in kerkelijk opzicht. Hier was de kerk calvinistisch, waar elders in Duitsland de Lutherse kerk als protestantse kerk
toonaangevend was. Hier werd de Statenbijbel gelezen en werd door de predikanten in het Nederlands gepreekt. Nog tot in de twintigste eeuw was op sommige plekken het Nederlands de “kerktaal”. De predikanten werden opgeleid aan de Groninger Academie. Zoals Ds. Samuël Knottnerus, telg uit een geslacht van vele predikanten. Geboren in Olthusen (D), waar zijn vader predikant was, op 23 februari 1675. Na gestudeerd te hebben in Groningen deed hij op 8 oktober 1695 intrede in de kerkelijke gemeente van Böhmerwold. Hij bleef er tot zijn overlijden op 6 juli 1749 en werd daar begraven in de kerk naast zijn echtgenote. Het is de kerk die werd gebouwd na de sloop van het oude vervallen kerkgebouw en in 1703 werd ingewijd door Ds. Samuël Knottnerus. De rijk bewerkte zerk vertelt ons boven het wapen van het geslacht Knottnerus uitgebreid zijn levensloop. Onder het familiewapen is het grafdicht aangebracht.
Jan Oosting, geboren 15 januari 1883, overleden 6 mei 1902
Hij werd in t bloeien
afgesneden,
Voorbeeldig werkzaam,
zacht van aard.
De ouders missen
hem van ’t viertal,
De liefling was te
goed voor d’aard.
De schulp rust
hier in ’t somber graf,
De ziel bij God
die ’t aanzijn gaf.
Jan Oosting was schoenmaker, net als zijn vader, zijn broer Pieter en zijn grootvader van vaderszijde. Het werk zal hoofdzakelijk hebben bestaan uit het weer herstellen van schoenen. Schoenen gingen immers in vroeger tijden een mensenleven lang mee. Schoenen waren duur en men was er dus zuinig op. Schoenmaken was een gewaardeerd ambacht. Doen wat zijn vader deed, daarvoor koos Jan Oosting. En het vak beoefende hij met inzet, zoals we kunnen opmaken uit de derde regel van het grafdicht: voorbeeldig werkzaam.
Een zachtaardige jongen, die maar 19 jaar oud werd. In ’t bloeien afgesneden luiden de eerste regels. Zien we op de zijde van het grafdicht een gevleugelde zandloper als symbool van de vergankelijkheid, op de voorzijde van de stèle zien we als grafsymboliek de gevallen twijg aan de voet van de stam. Het grafdicht vermeldt Jan als één van de vier kinderen van het echtpaar Oosting- Bolsman. Hij was de jongste. Het zouden er echter vijf geweest kunnen zijn als deze vijfde bij de geboorte ook al niet gestorven was, naamloos op 18 februari 1886, zoals blijkt uit de geboorte- en overlijdensakte.
Welke gedachten gaan er schuil achter de dichtregels: De liefling was te goed voor d’aard? Moeten we deze woorden duiden in het licht van de laatste dichtregels of zag men in Jan een jongen die nauwelijks opgewassen zou zijn tegen de hardheid die het bestaan nu eenmaal ook met zich meebrengt? Daarop zou ook de dichtregel zacht van aard kunnen wijzen. Spreekt de voorzijde van de stèle van het stoffelijk overschot, in het grafdicht wordt het lichaam dat hier begraven ligt poëtischer geduid als de schulp, de schelp. Zoals een schelpdier de schelp verlaten heeft, zo heeft de ziel het lichaam verlaten en rust bij God, die, zoals de dichtregel zegt, ’t aanzijn gaf.
De stèle op het graf van de moeder van Jan is ook voorzien van een grafdicht.
Vol van zorgen
vol van smarten
Was haar leven
hier beneden,
Tot het den
Heer behaagde,
Haar van onze
zijde weg te nemen.
De rijkste troost,
die zij ons gaf
Is, dat Jezus
hare Heiland was.
Hilje Oosting-Bolsman is op 26 september 1843 geboren te Leermens en overleed op 13 september 1911 te Oosterwijtwerd. Het jonge overlijden van haar zoon Jan en het naamloos doodgeboren kindje, ze vormen ongetwijfeld de bron van zorgen en smarten waar het grafdicht van spreekt. Want wat is er aan het overlijden van Jan vooraf gegaan? Mogelijk een ongeneeslijke ziekte? En wat was de oorzaak van de dood van het kindje dat niet levensvatbaar bleek? Heeft Hilje geleden aan een ziekte tijdens de zwangerschap? Of heeft het allemaal zo diep ingegrepen in de rest van haar leven, dat verdriet de boventoon is blijven voeren?
Hilje Bolsman heeft het zwaar gehad, maar ze heeft de nabestaanden de troost gegeven van haar geloof. Het geloof, dat ze van huis uit zal hebben meegekregen. Weliswaar zal het er bij haar geboorte niet feestelijk aan toe zijn gegaan. Haar moeder Anna Gillis Veendijk, dochter van de schoolmeester van Leermens, 26 jaar oud, werd zwanger van Theodor Lucas Bolsman, 45 jaar oud, afkomstig uit Beesten (Koninkrijk Hannover), toen ze nog niet getrouwd waren. Ruim drie maanden na haar geboorte trouwde het paar op 3 januari 1844 en werd Hilje geëcht, zoals de akte vermeldt. Van de grootvader van Hilje weten we dat hij, Gillis Egberts, al op 13-jarige leeftijd schoolmeester werd als opvolger van zijn vader toen deze overleed in 1803. Was de laatste naast schoolmeester ook koster en organist, Gillis werd in 1806 benoemd tot voorzanger. De kerk bezat op dat moment geen orgel meer. Het oude orgel was gesloopt. In 1807 moest Gillis, reeds enige jaren werkzaam als schoolmeester, alsnog een examen doen. Hij slaagde en werd schoolmeester in ”den derden rang”. In 1860 nam hij afscheid van de school, die tot die tijd slechts uit één lokaal bestond. Tijdens zijn gouden jubileum in 1854 werd er uitgebreid feestgevierd, waarbij de kinderen de toespraken afwisselden met het zingen van een aantal gezangen (uit de bundel 1807) en psalmen. De band tussen school en kerk was in die tijd nog heel sterk. De naam Veendijk nam Gillis Egberts als geslachtsnaam aan in de Franse Tijd. Veendijk was een buurtschap bij het dorp Siddeburen waar Egberts vader vóór Leermens schoolmeester was geweest. Wat de laatste regels van het grafdicht betreft, geloof en leven van de grootvader zullen zeker hebben doorgewerkt in het leven van Hilje Oosting-Bolsman.
Op de rooms-katholieke begraafplaats van Uithuizen werd hij begraven: Cornelis Gerhardus Georgius Bos. Geboren op 17 maart 1915 te Uithuizermeeden, werd hij op 25 april 1944 in het Groninger Zuidwolde doodgeschoten door de SD-handlanger Jan Ale Visser. De aanslag met dodelijk gevolg op de fanatieke NSB’er, oberleutnant bij de Germaanse SS en chef Bijzondere Recherche Jannes Luitje Keijer, leidde tot een represaille die onder anderen Kees Bos het leven kostte.
Grafdicht op de stèle van Johannes Kraaima (1846-1890)
De begraafplaats van het Groningse Sint Annen, gesticht in 1874, bevindt zich even buiten het dorp aan de weg naar Thesinge. Een enkel graf is getooid met een grafdicht, maar vaak niet meer goed leesbaar. Een paar graven valt op door een hekwerk. In een dubbelgraf, voorzien van hekwerk, liggen de ongetrouwde broers Kraaima. Het waren landbouwers. Jan Kraaima, geboren op 23 januari 1842, overleed 30 maart 1920. Zijn stèle met funeraire symboliek is niet voorzien van een grafdicht. Dit in tegenstelling tot dat van zijn broer Johannes. Johannes werd geboren op 19 november 1846 en overleed op 11 mei 1890. We lezen op de stèle:
Grafdicht op de zerk van Kornelia Bleeker (1895-1922)
Aan de zuidzijde op het kerkhof van de Mariakerk in Oosterwijtwerd bevindt zich een aantal zerken die rijk versierd zijn met symbolen en grafdichten. Zoals de zerk met het grafdicht voor molenaarsdochter Kornelia Bleeker. Zij werd geboren op 10 april 1895 en overleed op 3 maart 1922, bijna 27 jaar oud. Het grafdicht op haar zerk luidt:
Hier ligt het lichaam in een huis,
Ontslagen van ellende en kruis.
Totdat het God opwekken zal
Met Engelenbazuingeschal.
Het familiegraf van het echtpaar Steenge-Lambers
De begraafplaats van Annerveen ligt tussen het veenkoloniaal dorp Annerveenschekanaal en het dorp Spijkerboor. De vervening van het gebied, begonnen in 1771, trok arbeiders uit de wijde omgeving van Groningen, Friesland en ook uit Duitsland. Langzaam maar zeker ontstond er een dorp met middenstand, school en boerderijen. Tot de bouw van een kerk werd in 1834 besloten en deze werd in 1835 gerealiseerd.
Grafdicht op de zerk van Ds.Christopher Knowles (1634-1690)
Van ver is reeds de toren van de kerk van Farmsum te zien bij het naderen van de havenstad Delfzijl, waar het dorp Farmsum toe behoort. Ooit was Farmsum een plaats van belang. Van hieruit oefende het geslacht Ripperda zijn macht uit als erfgenamen van de proostdij Farmsum. Een proostdij was een kerkelijk bestuurlijk gebied, geleid door een proost namens de bisschop van het bisdom waaronder de proostdij viel. Onder de proostdij van Farmsum ressorteerden zo’n 30 kerspelen in de gewesten het Oldambt en Fivelingo. Een kerspel is een parochie, een kerkelijke gemeente.
Bij het grafdicht op de stèle van het graf van Trijntje Kuik (1860-1918)
Verveners, veenbazen en veenarbeiders; hun graven treffen we aan op de oude begraafplaats van Veenoord aan de Boerdijk. Het rusthof wordt omsloten door industriële bedrijvigheid van uiteenlopende aard. Opvallend is het grafdicht op de stèle van Trijntje Kuik.
Rust zacht, rust zacht, geliefde doode,
Uw geest is reeds in ’s Vaders hand.
Nu zijt ge vrij van alle nooden,
(Daar in) ’t Hemelsch Vaderland.
Het begin van de laatste regel ontbreekt door beschadiging van de stèle. Het grafdicht is getuigenis van dat vaste geloof, dat men in die tijd en in dat gebied niet direct verwacht. Drenthe was overwegend vrijzinnig, zeker wat de oude zanddorpen op de hoger gelegen zandgronden betrof, zoals Sleen waartoe het ontginningsdorp Veenoord behoorde.
De tweede regel van het grafdicht brengt ons bij Psalm 31, een Psalm van David en bij het laatste woord, dat Jezus sprak aan het kruis. In deze psalm wendt David, achtervolgd door koning Saul, zich tot God om bescherming en zegt in het zesde vers: “In Uw hand beveel ik mijn geest…”. Als Jezus aan het kruis hangt, is zijn laatste woord: “Vader, in Uw handen beveel ik Mijn geest” (Lucas 23:46). Het gaat hier niet om geest als het denk- of voorstellingsvermogen, maar om het woord, dat in de oorspronkelijke taal van het Oude Testament, het Hebreeuws, luidt: RUACH. We kunnen dat vertalen met wind, adem, geest of leven. Wanneer David zegt: “In Uw handen beveel ik mijn geest”, dan wil dat zoveel zeggen als: ik leg mijn leven in Uw handen. Hetzelfde geldt ook het zevende kruiswoord. De tweede regel van het grafdicht mogen we dan ook in die zin verstaan. De gelovige belijdt het leven uit Gods hand te hebben ontvangen. Met het sterven legt hij het als het ware terug in Zijn hand. De joods-christelijke achtergrond van de uitdrukking 'iemand heeft de geest gegeven' is evident.
Wie was Trijntje Kuik?
Ze werd op 27 mei 1860 te Smilde geboren als dochter van Harm Kuik en Helena Pomper. Haar eerste echtgenoot was Arie Matena, zoon van een kolonist van de Proefkolonie Frederiksoord van de Maatschappij van Weldadigheid. Arie overleed op 19 maart 1900. Op de stèle komen we niet zijn naam tegen, wel die van haar tweede echtgenoot Pieter Piek. Deze was afkomstig uit het Friese Engwirden. Getrouwd met Trijntje op 12 oktober 1901, overleed hij op 9 oktober 1911.
Arbeiders, zo staan ze te boek in de registers van de gemeenten Emmen en Sleen. Het bijzondere is namelijk, dat het tweelingdorp Nieuw Amsterdam-Veenoord, de woonkernen in dit veengebied, valt onder twee gemeenten: Nieuw Amsterdam onder Emmen en Veenoord onder Sleen. In het tweelingdorp getuigen imposante villa’s en landhuizen van de rijkdom en aanzien van de verveners van weleer. Eén van die verveners was Marinus Adrianus Hoogerbrugge. Hij was afkomstig uit Schiedam. Zijn vader was in die regio een vermogend vervener, maar daar, in Zuid-Holland, was er voor de zoon weinig toekomst meer. Het bezit aan veengrond van de Hoogerbrugges daar raakte, zoals dat heette, “uitgeveend”. Daarom kocht Hoogerbrugge senior in 1862 ten behoeve van de zoon honderden hectares veengrond in Drenthe. Marinus Adrianus Hoogerbrugge, die te Smilde inmiddels ook zeer veel grond had verworven en daar de nodige aandacht aan gaf, ging niet in Nieuw-Amsterdam wonen, maar op Smilde. Daar behoorde hij tot de Hervormde kerk. Grote sympathie koesterde hij desondanks voor hen, die waren meegegaan met de Afscheiding van 1834 en zich van de plaatselijke kerkelijke gemeente hadden losgemaakt.
Op 20 november 1834 werd door Ds. Hendrik de Cock, voorman van de Afscheiding, op Smilde de eerste Afgescheiden gemeente in Drenthe geïnstitueerd. Centrale figuur was er de oefenaar en veenbaas Luitsen J. Dijkstra. Zeer veel van de gemeenteleden van deze nieuwe kerkelijke gemeenschap behoorden tot de arbeidersstand. De burgerlijke gemeente Smilde bestond omstreeks 1830 voor tweederde uit armen en minvermogenden. Van deze bevolkingsgroep uit Smilde nu treffen we een groot aantal aan in de vervening bij Nieuw Amsterdam-Veenoord. Hoogerbrugge, die uiteindelijk ook nog burgemeester van Smilde werd, zal daar zeker op enigerlei wijze een hand in hebben gehad. Eén van die Smildegers was Trijntje Kuik van wie we de stèle met grafdicht tegenkomen op de oude begraafplaats aan de Boerdijk te Veenoord.
Literatuur:
- Wim Visscher, Bumaveen, Nieuw Amsterdam – Veenoord, geschiedenis van een tweelingdorp. (2001)
- Drs. H. Veldman, Hendrik de Cock, afgescheiden en toch betrokken. (2004)
Internet:
Beeldbepalend op het kerkhof rond de zestiende-eeuwse kerk van Tjamsweer is de grafkelder van de adellijke familie Alberda van Ekenstein. Deze tak van het geslacht Alberda noemde zich naar hun buitenverblijf Ekenstein te Tjamsweer. Op het kerkhof bevindt zich een grote verscheidenheid aan grafmonumenten. Sommige zijn er voorzien van grafdichten, zoals dat van Jan Aeilts Bosma.
‘k Had op mijn oude dagen,
Somstijds veel stof tot klagen,
Vanwege smart en pijn,
Die haast ondraaglijk zijn.
Maar ‘k ben er van ontbonden,
Ik heb mijn graf gevonden.
Jan Aeilts Bosma, geboren op 6 februari 1800, was landbouwer in Hellum (gemeente Slochteren) en getrouwd met Antje Jans Koning. Zij overleed op 40-jarige leeftijd op 31 oktober 1836. Op 19 april 1839 hertrouwde Bosma in Appingedam met Harmina Jans Bos, weduwe van Gerhard Jacobus Tichelaar. Harmina was na het overlijden van haar eerste man meierse* geworden van de boerderij “Keerweer” op Garreweer onder Tjamsweer met ruim 40 ha landbouwgrond. Eigendomhouders van deze landerijen waren in die tijd de erven van de Tjamsweerster predikant Nicolaas Johannes Kruizinga. Kruizinga stond van 1785 tot zijn overlijden in 1830 als predikant te Tjamsweer en was in 1809 in bezit gekomen van genoemde landerijen. Allerminst wenselijke situaties in de verhouding tussen predikant en gemeenteleden. De geschiedenis der kerk bevat legio voorbeelden hoe mensen “afhaakten” op grond van het pachten van landerijen in bezit van kerk of predikant.
Na het overlijden van Harmina Jans Bos op 14 maart 1863 werd de boerderij “Keerweer” in datzelfde jaar toebedeeld aan Jan Aeilts Bosma, haar weduwnaar. De boerderij in Hellum was hem in 1829 al toebedeeld. Hij werd daarmee beklemde meier* van twee boerderijen. Op 4 januari 1882 overleed hij. Het grafdicht spreekt van een haast ondragelijke smart en pijn in “zijn oude dagen”. Hij moet erg geleden hebben, zodat de dood als een verlossing moet zijn gevoeld: ‘k ben er van ontbonden. Ik heb mijn graf gevonden. Mogelijk duiden smart en pijn zowel op lichamelijk lijden als op geestelijk lijden. Hij verloor immers tweemaal een echtgenote, van wie de namen op de zerk zijn aangebracht, en ook met kindersterfte was hij niet onbekend. Was het met de dood uit voor Bosma? We weten het niet.
Grafdichten op het Tjamsweerster kerkhof laten ook een ander geluid horen, zoals op de zerken van de ongetrouwde broers Westerhof, ook landbouwers op Garreweer. Op de zerk van Hendrik Westerhof lezen we:
Het graf zal u ten rustbed strekken,
Haast Christen breekt dien morgen aan,
Dat Jezus zelf ook u zal wekken,
En gij voor eeuwig op zult staan.
Hendrik was geboren op 17 december 1873 en overleed op 12 september 1921. Op de zerk van Wolter Westerhof werd als grafdicht aangebracht:
Het lichaam rust in ’t graf,
Bevrijd van moeite en zorgen,
En sluimert in het stof,
Tot aan de jongste morgen.
Wolter was geboren op 17 december 1876 en overleed op 24 februari 1926.
* Een beklemde meier was eigenaar van huis, schuur en beplanting, de landerijen daarentegen waren niet van hem. Hij huurde, pachtte die met de bevoegdheid die landerijen te mogen bebouwen. Het is het zogenaamde beklemrecht, dat “vast en altoosdurend”, onveranderlijk en onopzegbaar is. Het recht eindigt niet met de dood van de meier, maar gaat over op de erfgenamen. Het beklemrecht kan bij de verkoop van de boerderij ook worden overgedragen. Wel is er in die gevallen een bedrag verschuldigd aan de eigenaar van de landerijen. Vaak is dat een extra jaarsom, geschenk geheten. Men moest het al heel bont maken om het beklemrecht te verliezen, bijvoorbeeld door ernstige verwaarlozing van één en ander. Beklemming kwam eigenlijk alleen voor in de provincie Groningen.