(dit artikel is in bewerking)
Nadat Cornelis Jan van Nellesteyn in 1793 in het bezit was gekomen van de buitenplaats Broekhuizen in Leersum, liet hij het oude huis op het landgoed afbreken en gaf opdracht tot de bouw van een modern landhuis in neoklassieke stijl. De herinrichting van het park van Broekhuizen werd in opdracht gegeven aan Johan G. Michaël, een uit Duitsland afkomstige hovenier. Na zijn dood in 1800 werd zijn werk voltooid door zijn schoonzoon Johan Zocher sr. en diens zoon Johan D. Zocher jr. Centraal in de parkaanleg ligt het neoklassieke huis. Oorspronkelijk was één van de belangrijkste zichtlijnen die op het mausoleum op de Donderberg. Het mausoleum was in 1818 ontworpen door J.D. Zocher jr.
Het monument bestaat uit twee gedeelten, een hoge, slanke bovenbouw, de uitzichtstoren en de brede onderbouw. In de onderbouw, die in de heuvel is ingegraven, bevindt zich het mausoleum. Aan de voorzijde is een rondboog-toegang met sluitsteen waarin het jaartal 1818 is opgenomen. Hierboven is een steen in gemetseld met de tekst: 'Blijmoedig aan / het graf te denken / is ook een vrucht / die 't kruis ons gaf / Gez. 189 VS 2B.
Behalve als mausoleum moest het monument ook fungeren als tuinsieraad, als aandachtspunt in de landschappelijke tuinaanleg. (Aanvankelijk was de Donderberg met heide begroeid waarop schapen werden gehouden. Pas vanaf de 19de eeuw begon men met de aanplant van hakhout.) Als achtergrond van het monument liet Zocher 'somber' hout planten om een melancholieke sfeer op te wekken. Zo moest het monument voor passanten een verwijzing naar de dood zijn. Maar het monument kreeg ook de functie van uitkijktoren. Deze verheerlijking van het Hollandse landschap, past, evenals melancholieke stemmingen, opgeroepen door de natuur en het zich daarin bevindende grafmonument, goed in de heersende, romantische opvattingen van de eerste helft van de 19de eeuw. De bovenbouw heeft de opzet en het uiterlijk van een Romeinse tempel, welke is gedecoreerd met Dorische pilasters. Deze dragen een trigliefenfries met daarboven aan vier zijden een fronton met hoek acroteria. In de acroteria zijn gevleugelde zandlopers verwerkt. Aan de hand van beschrijvingen in het verleden en een kleuronderzoek blijkt dat de onderbouw donkergrijs of zwart van kleur was. Het basement van de bovenbouw was waarschijnlijk licht grijs, de verdiepte velden waren warm wit, de hoekpilasters en het hoofdgestel met de acroteria okergeel. Door het afbikken van de pleisterlagen bij restuaraties in 1974 en 1995 zijn de originele kleurlagen definitief vernietigd.
In 1828 kreeg de gemeente Darthuizen aan de voet van de graftombe een stuk grond ter beschikking voor het inrichten van een begraafplaats. Tot 1894 zijn zo'n 90 mensen op deze begraafplaats begraven, naast inwoners van Darthuizen ook personeel van de familie Nellesteyn. Slechts een drietal grafstenen zijn uit deze periode overgebleven. Later werd tegen de achterkant van de toren een klein huisje gebouwd. Deze aanbouw was vanuit de toren middels een trap door de muur bereikbaar. In de aanbouw bevond zich een keuken met een schouw. In de toren zelf was een woonkamer en een alkoof die tot slaapruimte diende. De bewoners zorgden voor het onderhoud van het monument en de omgeving en leidden bezoekers rond.
Na het overlijden van de laatste Nellesteyn in 1906 kwam de tombe met de omliggende gronden in eigendom van de gemeente Leersum, die de begraafplaats van Darthuizen liet sluiten. De aanbouw aan de tombe werd niet verwijderd, maar nog steeds bewoond. Pas in 1952 werd het huisje door de gemeente afgebroken. In 1917 werd Wilhelmina van Naamen als laatste bijgezet in de graftombe. Overeenkomstig de wilsbeschikking van de laatste Nellesteyn werd de grafkelder hierna gesloten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de toren door de Duitsers gebruikt als uitzichtspunt. Nadat de Duitsers de graftombe zouden hebben opengebroken in 1945, werd de ingang dichtgemetseld.
Literatuur
- C.L. van Groningen, De Tombe van Nellesteyn (Leersum, 1997).
- H.L. Kok, Begraven & begraafplaatsen (Utrecht, 1998), 111-112.
- E. Maes, Begraafplaatsen, (Utrecht, 1996), 45
- N.N. folder VVV Leersum
