Het Amsterdamse dorp Buiksloot is al eeuwenoud. Het dorp ontstond langs een noord-zuid as en de bewoners waren vooral gericht op veeteelt op het ontgonnen veen. Rond 1200 veranderde het IJ, toen nog een veenrivier, in een zeearm. Stormen deden steeds meer grond wegslaan en het boeren op het veen zorgde ervoor dat het land zakte. Toen het dorp voor het eerst genoemd werd in 1275 was het feitelijk nog een ontginningsdorp, maar in de eeuwen daarna trok de bebouwing zich samen op de dijk die rond 1300 langs het IJ was aangelegd. De eerste kerk van Buiksloot is mogelijk ouder, getuige de ligging op een ophoging op enige afstand van de dijk. In 1520 werd de kapel van Buiksloot verheven tot parochiekerk. Waarschijnlijk werd al vanaf het prille begin bij de kapel begraven, want in de verre omgeving was er geen andere begraafplaats beschikbaar.

De Rotterdamse gemeentelijke begraafplaats Crooswijk ligt vlakbij de Kralingse Plas. Ernaast stroomt het riviertje De Rotte. Het verkeer van de A20 raast langs op een steenworpafstand, maar daar merk je ter plekke niets van. De circa 19.600 graven tellende parkachtige begraafplaats is een groene weelde met hoge bomen die in veel gevallen ouder zijn dan de bezoekers zelf. Vogels en konijnen hebben er leefruimte gevonden in het struikgewas langs de zerken en stèles. Op de begraafplaats ook de sporen van verschillende oorlogen.

Eind zestiende eeuw trokken Sefardische Joden vanuit Portugal naar de Noordelijke Nederlanden, op de vlucht voor geloofsvervolging door de katholieke kerk. In Portugal werden de Joden gedwongen zich tot het katholicisme te bekeren, terwijl er in de Noordelijke Nederlanden persoonlijke godsdienstvrijheid was. Het was andersgelovigen echter niet toegestaan om hun geloof in het openbaar te belijden of een begraafplaats aan te leggen.

Wie herkent dat niet, dat je in voorbije jaren iets bent gaan doen of gedaan hebt, dat later in meer of mindere mate een rol is gaan spelen in je beroepsleven of andere aspecten waarmee je steeds maar weer in aanraking komt? Dit fenomeen gaat wat meer specifiek over mijn interesse voor mijn voorouders, mijn familie en de plekken waar zij gewoond en gewerkt hebben.

Familie, voor velen vanzelfsprekend; voor anderen niet. Opvallend genoeg was het dit wel voor mij. Dat inzicht kwam toen ik ongeveer 16 jaar oud was en ik in een damesblad waarop mijn moeder was geabonneerd, een interview las met een Nederlands Joodse vrouw, die aangaf dat buiten haar ouders, er geen ooms tantes nichtjes of neefjes, dan wel grootouders waren waarmee zij dingen samen mee beleefde of kon vieren. Waarom? Die waren ‘niet teruggekomen’ een eufemistische vorm om het maar al te pijnlijke ‘vermoord’ niet te hoeven uitspreken en te doorvoelen. Die waarheid was en is te hard, als je weet dat er in de jaren 1940 – 1945 in ons land 107.000 mensen zijn vermoord louter vanwege het feit dat ze Joods waren.

Johan Bloemendal

geb. 3 februari 1882 en overleden 17 juni 1909

De Joodse begraafplaats van Winschoten aan de Sint Vitusholt herinnert aan een grote Joodse gemeenschap in Noord-Nederland vóór de Tweede Wereldoorlog. Op deze begraafplaats treffen we op het grafmonument voor Johan Bloemendal een grafdicht aan. 

Johan, zoon van Izak Marcus Bloemendal en Rozette Polak, was 27 jaar toen hij in 1909 overleed.

Ten noorden van Steenwijk lag lange tijd een ruig gebied met veen, dichte bossen, hier en daar doorsneden met wat zandwegen. Deze woeste gronden werden vanaf 1818 ontgonnen. Niet zomaar, maar door een particuliere instelling: de Maatschappij van Weldadigheid. Deze maatschappij was opgericht om de toestand van de armen en lagere bevolkingsklassen te verbeteren. Door scholing en arbeid zouden zij de woeste gronden ontginnen en daarmee voor zichzelf een beter bestaan verschaffen. Er werden verschillende kolonies gesticht en die werden voorzien van scholen, kerken en ook begraafplaatsen.

Hoewel de Joodse gemeente nooit groot was in Gennep, was er eind achttiende eeuw al een eigen begraafplaats. Er wordt in verschillende bronnen melding gemaakt dat de weinige Joden die in het stadje woonden, lange tijd onder de Joodse gemeente Sittard vielen. Ook de Joodse gemeenten van Roermond en Venlo vielen in eerste instantie onder Sittard. Vanzelfsprekend was Sittard voor het begraven van overledenen wel heel ver weg. Weliswaar wordt er in 1842 in Gennep formeel melding gemaakt van een Joodse begraafplaats, maar dan is die zeker al vijftig jaar oud.

Al in de middeleeuwen was Nijmegen een belangrijke stad voor Joden. Dat had ongetwijfeld te maken met de bereikbaarheid van de stad via de Waal, de nabijheid van het Duitse achterland en dat de stad een knooppunt van handel was. In bronnen uit de veertiende eeuw zijn talloze verwijzingen te vinden naar Joodse burgers in de stad. Zo wordt er in 1335 ene Salomon van Nijmegen genoemd in de archieven van Keulen. Ook uit belastingbetalingen aan de Hertog van Gelre uit de veertiende eeuw weten we dat er in Nijmegen Joden woonden.