De terreinen waarop psychiatrische instellingen gevestigd waren, veranderden vanaf het laatste kwart van de vorige eeuw ingrijpend. Het werden zorgparken, soms in combinatie met particuliere woningbouw, of werden totaal verlaten. Hiermee verdwenen ook de daarop gelegen begraafplaatsen. Ze werden geruimd of verpauperden tot desolate dodenakkers. Met het verdwijnen van zulke begraafplaatsen verdwijnt ook de herinnering aan mensen die er in het verborgene leefden en daarmee cultuurhistorisch erfgoed.
Ingekleurde ansichtkaart van de begraafplaats bij Huize Padua.
Geschiedenis van de begraafplaatsen van Huize Padua
(Henk van de Goor, GGZ Oost-Brabant)
De GGZ Oost Brabant, onder andere voortgekomen uit een fusie tussen de psychiatrische ziekenhuizen Coudewater in Rosmalen en Huize Padua in Boekel, beschikte lange tijd over twee verblijfslocaties. Het landgoed Coudewater werd verkocht aan een projectontwikkelaar en in 2018 verlaten. De daar gelegen begraafplaats werd in 2015 nog gerestaureerd in een poging om deze voor de toekomst te bewaren. De locatie Huize Padua zal in de komende jaren door de GGZ Oost Brabant worden ingericht tot een levendig landgoed. Bij de voorbereidingen stuitte men op graven die min of meer in de vergetelheid waren geraakt.
Huize Padua
In 1832 begonnen de broeders Penitenten in Boekel met de opvang van geesteszieken. Ze vormden daarmee de eerste katholieke Nederlandse congregatie die zich bezighield met psychiatrie. De eerste opmerkingen in de kronieken van de broeders Penitenten over een begraafplaats dateren uit 1837. Er is dan sprake van een begraafplaats achter het gebouw de Kluis (nr 1 op de afbeelding hiernaast). Er waren tot dan 48 mensen overleden. Na de invoering van de 1e Krankzinnigenwet van 1841 en de erkenning van Huize Padua als bewaarhuis voor krankzinnigen in 1843, groeide het aantal patiënten en broeders gestaag. In 1873 vroegen de broeders aan de gemeente Boekel toestemming om de begraafplaats uit te mogen breiden. De gemeente stemde en in hetzelfde jaar werd door de kerkelijke overheid goedkeuring verleend om de uitvaartmissen voortaan te Huize Padua te laten plaatsvinden. Meer dan een eeuw is deze begraafplaats in gebruik geweest.
Luchtfoto van Huize Padua met bij nr. 1 de eerste begraafplaats, welke tot 1948 in gebruik is geweest. Bij nr. 2 de tweede begraafplaats, welke van 1948 tot 1968 gebruikt is. De foto dateert uit de jaren '70 van de twintigste eeuw.
Een nieuwe begraafplaats
Waar gezorgd wordt, wordt gebouwd, conform de eisen van de tijd. Vanaf 1946 was er sprake van een nieuw in te richten begraafplaats. De bebouwing rondom de oude begraafplaats is dan te dichtbij komen te liggen. Besloten werd om de stoffelijke resten van de broeders en patiënten over te brengen naar de nieuwe begraafplaats. De resten van de broeders kwamen te liggen in de inhammen bij het calvariekruis. De stoffelijke resten van de patiënten werden op de nieuwe begraafplaats in een verzamelgraf gelegd. Vanaf die tijd werden de overledenen van Huize Padua op deze nieuwe plek begraven.
De originele plattegrond van de begraafplaats met diverse kleuren. Deze situatie heeft waarschijnlijk tot in de jaren zeventig zo bestaan.
De begraafplaats als spiegel van het leven
Begraafplaatsen zijn levende documenten. Aan de inrichting van een begraafplaats bij een psychiatrische inrichting viel af te lezen hoe de gezondheidszorg in de vorige eeuw was georganiseerd. Tot de invoering van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten in 1968 was er sprake van klassenbehandeling. De eersteklas patiënten betaalden zelf de verpleegprijs, kregen betere huisvesting, beter eten en droegen eigen kleding. Patiënten die er verbleven op kosten van de gemeenschap moesten het met minder doen. Ze sliepen op zalen, aten wat de pot schafte, droegen gestichtskleding en werden ingeschakeld in het bedrijf, want er was veel te doen op het terrein.
Een broeder Penitent op de begraafplaats.
Kenmerkend voor elke katholieke begraafplaats is de aanwezigheid van het calvariekruis waar een pad recht naartoe loopt. De religieuzen en de vooraanstaanden komen dicht bij dit kruis te liggen. Dat was op de begraafplaats bij Huize Padua niet anders. In de voorste rijen kregen de eerste klas patiënten een graf en in de achterste rijen de minder bedeelden. Het onderscheid was ook terug te vinden in de kosten van de uitvaart. Volgens een aantekening van een van de broeders uit maart 1915, koste een 1ste klas begrafenis met 60 kaarsen 160 gulden en met eikenhouten kist 200 gulden; 2de klas met 36 kaarsen (4 op het altaar en 26 bij de baar) 90 gulden en met draperieën 100 gulden; 3de klas met 18 kaarsen (6 op het altaar en 12 bij de baar) 50 gulden. Het onderscheid bij leven werd op de begraafplaats nog eens postuum herhaald. Te Huize Padua werden geen grafrechten bepaald, noch betaald.
De begraafplaats wordt definitief gesloten
Eind jaren zestig werd Huize Padua weer opnieuw ingericht. Het bestuur besloot in 1969 om helemaal te stoppen met het begraven op eigen terrein. Het nieuwe wegennet zou de plek waar de broeders Penitenten begraven waren doorkruisen. Om die reden werden de stoffelijke resten van de broeders naar het katholieke kerkhof Maria-Hemelvaart in het nabij gelegen Handel overgebracht en aldaar in een verzamelgraf bijgezet. De nabestaanden van de patiënten en personeel werden voor de keuze gesteld de stoffelijke resten te laten rusten, dan wel elders te begraven. Van dit laatste werd, behalve door een aantal vooraanstaanden, geen gebruik gemaakt.
Een foto van de begraafplaats op Huize Padua kort voor de verwijdering van de grafmonumenten en groen, midden jaren '70.
De stoffelijke resten van de patiënten uit het verzamelgraf van de eerste begraafplaats werden andermaal verplaatst. Bij de operatie werden de manschappen van de gravendienst van de Generaal Spoorkazerne ingeschakeld. De gewezen begraafplaats werd in het herinrichtingsplan opgenomen als plantsoen. De eenvoudige witte kruisjes bleven nog wel een tijd staan. Uiteindelijk verdwenen die ook waardoor een grasveld overbleef, omgeven door een haag die de herinnering aan hoe het eens was nog enigszins in stand hield.
De huidige begraafplaats van de broeders Penitenten in Handel.
Begraven op Huize Padua, een volgende fase.
(Gerrit Verhagen, Piëtas B.V.)
Na de verkleining van de begraafplaats en de uiteindelijke verwijdering van alle zichtbare elementen van de begraafplaats bleef het meer dan een halve eeuw lang stil. Alleen de omringende beukenhaag is voor degenen die de oude situatie nog hadden meegemaakt een aanknopingspunt voor wat hier was geweest.
In de plannen voor de realisatie van de uitgebreide metamorfose die Huize Padua zal gaan ondergaan, werd voor de locatie van de oude begraafplaats een nieuwe bestemming gepland.
De stoffelijke resten die nog aanwezig zouden kunnen zijn, moesten daarvoor worden verplaatst. Medio 2020 werd door GGZ Oost-Brabant de opdracht verstrekt aan Piëtas B.V. uit Kaatsheuvel om dit uit voeren. De opdracht bestond uit een proefruiming en het aan de hand van de bevindingen opstellen van een plan van aanpak voor de ondergrondse ruiming van de oude begraafplaats. Met behulp van een oude plattegrond is de exacte ligging van de graven op de nagenoeg verdwenen begraafplaats opgezocht en vastgelegd met GPS.
Zomer 2021, de locatie van de tweede begraafplaats op Huize Padua gezien vanaf de Oude Laan, nadat de ruiming was uitgevoerd. (Foto: René ten Dam).
Binnen het werkgebied van circa 4.000 m2 was ondertussen een kuilhoek voor reserveplanten en een kleinschalige groentetuin voor de cliënten aangelegd, maar het grootste deel was gewoon gazon.
De proefruimingen op 20 en 27 oktober 2020.
De beschikbare informatie over locatie en wat aangetroffen kon worden, was summier. Dat is niet ongebruikelijk wanneer een begraafplaats al zoveel jaren gesloten is. Een lijst met namen, opgesteld naar aanleiding van een aantal bordjes die van de grafmonumenten bewaard zijn gebleven, enkele foto’s en een oude plattegrond. Daar moesten we het voorlopig mee doen. Met als leidraad een oude luchtfoto en de tekening, werd op de locatie gestart met de zoektocht. Omdat er op deze locatie slechts éénmalig was begraven, bleek na het afzetten van 40 centimeter van de bovenlaag, dat de graven goed te zien waren aan de kleurverschillen in de ondergrond. Al snel bleek de eerste grafrij meer naar het noorden te liggen dan verwacht.
In twee werkdagen werden in totaal tien proefsleuven gegraven. Dit was voldoende om de ligging van de grafrijen te kunnen vaststellen. Tevens werden drie afgevulde grafkelders aangetroffen voor de voormalige calvarieberg die daarmee een prominente plaats op de begraafplaats innamen. Achter de calvarieberg in noordelijke richting werden geen graven aangetroffen. Op de tekening van de proefruiming zijn dit de proefsleuven 8, 9 en 10 bij de Richtden.
Een van de proefsleuven gezien in noordelijke richting.
Op de plattegrond was echter niet duidelijk waar de graven konden liggen van de niet-religieuzen, welke op de oude luchtfoto nog wel achter de calvarieberg zichtbaar zijn. Ook op latere luchtfoto’s, die na veel zoeken opdoken uit de archieven van Huize Padua, was door de grote bomenrijen niet te zien of er nog grafrijen aan de oost- en westzijde waren gelegen. Door de proefsleuven konden we vaststellen dat dit wel degelijk het geval was. De veronderstelling dat het zou gaan om 260 graven moest al snel worden bijgesteld naar 355 graven. Dat is best veel voor de 20 jaar dat er op deze begraafplaats is begraven. Twee van deze graven werden opgegraven om de staat van de stoffelijke resten te kunnen beoordelen na het verstrijken van 50 tot 72 jaar. Omdat op deze locatie de ondergrond bestaat uit goed doorlatend grof zand, weliswaar met veel maaskiezels erin, bleken de stoffelijke resten in de vorm van een skelet nog compleet aanwezig.
In overleg met de archeologische dienst, werd besloten alleen de bovenlaag van zwarte teelaarde af te zetten ter plaatse van de grafrijen, tot een diepte van circa 30 cm. De graven werden verder één voor één ontgraven tot op de stoffelijke resten. Mogelijke archeologische sporen zijn daarmee niet verstoord, voor zover dit al niet gebeurd was bij het delven van de graven.
Alle opstaande beplanting, behoudens de omringende beukenhaag, zou moeten worden gerooid om de ruiming te kunnen uitvoeren. Aan de hand van de bevindingen van de proefruiming werd voor de opdrachtgever een uitgebreid verslag opgesteld dat op 4 november 2020 gepresenteerd werd. Nadat de opdrachtgever akkoord ging met de voorgestelde aanpak werd eerst nog een quickscan uitgevoerd in het kader van de Wet Natuurbescherming. De rooiwerkzaamheden werden daarna in januari uitgevoerd, om problemen met nestelende vogels in het voorjaar te voorkomen.
Vaststelling van de locatie van het verzamelgraf
Het was de uitdrukkelijke wens van GGZ Oost-Brabant een verzamelgraf te realiseren op het terrein van GGZ Oost-Brabant Huize Padua zelf. Immers voor veel van de personen, allen mannen en één vrouw, die op deze begraafplaats zijn begraven was Huize Padua hun thuis voor nagenoeg hun hele leven. Echter, dat was nog niet zomaar geregeld. De Wet op de lijkbezorging schrijft immers voor dat stoffelijke resten alleen op een begraafplaats mogen worden (her)begraven. En die begraafplaats was er niet meer!
Belangrijk is een locatie op het grote terrein van Huize Padua waar een permanente en waardige gedenkplaats kan worden gegarandeerd. Bijna aan het einde van de monumentale Oude Laan (op de gps-tekening de Eikelheuvel) ligt een prachtige en heel geschikte plek. Echter die locatie had wel de bestemming “Natuur”, met de daarbij behorende beschermde status. Ter voorbereiding op de vergunningsaanvraag werd de gewenste locatie met GPS vastgelegd en ingetekend. Ook werd een beschrijving gemaakt van het ontwerp voor het verzamelgraf. Dat graf zou circa 8 m3 aan stoffelijke resten moeten kunnen bevatten. Ter voorkoming van nazakking, is een afdekking voorgesteld met een betonplaat van 3 x 5 meter. Om de omgeving zo min mogelijk te belasten, was gepland deze verdiept aan te leggen met minimaal 50 cm gronddekking. De stoffelijke resten zouden zo ook de vereiste afdekking van 65 cm krijgen.
Van de gehele situatie werden door Piëtas tekeningen gemaakt om de ligging van de graven te verduidelijken, alvorens daadwerkelijk tot de ruiming over te gaan.
Na overleg bleek de gemeente Boekel bereid te zijn voor een oppervlakte van 15 m2, een dubbelfunctie van begraafplaats op te nemen in het omgevingsplan. Uitdrukkelijk alleen bestemd voor het herbegraven van de resten van een geruimde begraafplaats. In een later stadium zou er mogelijk nog een gedenkteken op het verzamelgraf komen te staan. Gedacht werd aan een gestileerde lelie van cortenstaal. Deze bloem wordt vaak afgebeeld bij de heilige Antonius van Padua, waarnaar deze locatie is genoemd.
Ruiming van 28 april tot 18 mei 2021.
Direct na Koningsdag 2021 werd begonnen met de werkzaamheden, zoals het plaatsen van een magazijncontainer en het afzetten van de werkplaats. De stoffelijke resten werden opgegraven, verzameld en tijdelijk opgeslagen in de magazijncontainer. Er werden bij het ruimen nagenoeg geen hout- of kledingresten aangetroffen. Wel werden sluitschroeven van de kisten gevonden. Ook werden geen lijkhoezen aangetroffen waardoor de vertering goed was verlopen. Grafrij voor grafrij werd opgegraven en uiteindelijk zijn de stoffelijke resten van 353 personen uit de individuele graven verzameld.
Vrijgelegde graven die duidelijk aftekenen in de grond, conform de plattegrond. Het graf waar de pijl naar wijst is het laatste graf dat hier in 1968 is gedolven.
Een vraag beantwoord
Tijdens de werkzaamheden werd ook het oude verzamelgraf ontdekt dat aangelegd was na de verkleining van de begraafplaats in de jaren ’70 van de twintigste eeuw. De locatie noch de omvang ervan was bekend, omdat dit op de plattegrond niet was aangegeven. Het verzamelgraf bleek, naar schatting, de stoffelijke resten van 450 tot 500 personen te bevatten. Omdat het onder de intussen gerooide plantkuilhoek lag, was het niet aangetroffen bij de proefruiming. Waarschijnlijk zijn de stoffelijke resten afkomstig van de ruiming van de eerste begraafplaats van Huize Padua die in de jaren ’50 van de twintigste eeuw is geruimd. Daarna is het oude verzamelgraf nogmaals opgegraven bij de verkleining van de begraafplaats in de jaren ’70 en nu dus hopelijk voor de laatste keer vanwege de ruiming in 2021.
Het aangetroffen oude verzamelgraf aangegeven op een luchtfoto van circa 1968.
Omdat de vergunning voor het nieuwe verzamelgraf slechts een oppervlakte van 3 x 5 meter toestond, is ervoor gekozen het nieuwe verzamelgraf dieper te graven. Daarmee ontstond de benodigde extra ruimte, na de vondst van het oude verzamelgraf, voor de meer dan verdubbelde hoeveelheid stoffelijke resten. Bij het uitgraven is ervoor gezorgd dat niet tot aan het grondwater is gegraven, dat in de betreffende periode van het jaar nagenoeg op het hoogste punt stond. Het nieuwe verzamelgraf werd onder toezicht van een archeoloog gegraven. Er bleken geen sporen van bewoning of iets dergelijks aanwezig te zijn. De stoffelijke resten werden vervolgens los in het nieuwe verzamelgraf geplaatst. Daarna zijn ze afgedekt met een laagje grond, waarop de betonplaat is aangebracht. Op deze betonplaat is de afdekkende grondlaag van minimaal 50 cm aangebracht. Later komt er nog een bescheiden gedenkteken met een bijbehorende uitleg van de geschiedenis van het begraven op Huize Padua op het nieuwe verzamelgraf te staan. De locatie is tevens opgenomen in een wandelroute.
Helemaal aan het eind van alle werkzaamheden werd de geruimde begraafplaats geëgaliseerd en deze zal op termijn worden ingericht ten behoeve van de nieuwe plannen op Huize Padua. Daarmee is een nieuwe fase in de geschiedenis van het begraven op Huize Padua ingegaan. Gehoopt wordt dat het nieuwe verzamelgraf nog zeer lange tijd de voorbijgangers tot nadenken aanzet. Immers de zorg voor de beperkte medemens, zelfs lange tijd na het overlijden, is een taak voor ons allen.
Situatie direct na oplevering, klaar voor een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van Huize Padua.
Bronnen en archieven:
- Archief Broeder Penitenten, Museum de Kluis
- Fotoarchief, Museum de Kluis
- Verstraaten, Lidwien: De begraafplaatsen van Huize Padua, Heemkundekring Sint Achten op Boeckel z.j.
Nuttige adressen en links:
- Museum De Kluis, Kluisstraat 2, 5427 EM Boekel (www.ggzoostbrabant.nl/historie) (www.bezoek-boekel.nl)
- GGZ Oost-Brabant, Hoofdingang Kluisstraat 2, 5427 EM Boekel
- Locatie verzamelgraf: aan het einde van de Oude Laan (via Google Maps: Eikelheuvel).
- Locatie graf Broeders Penitenten: achter het Processiepark, Onze Lieve Vrouwestraat 63, 5423 SJ Handel
