Dat er in en rond Heemstede al rond het jaar 1000 mensen geleefd en gewerkt hebben, blijkt uit de schenking van een hofstede door Graaf Dirk II aan de abdij van Egmond. Maar de plaats wordt pas voor het eerst vermeld in een akte uit 1284. Omstreeks deze tijd is het ambacht door graaf Floris V beleend, vermoedelijk aan Reinier van Heemstede. Reinier kwam uit Holy in de omgeving van Vlaardingen. In december 1284 had dezelfde graaf een stuk land, genaamd Berkenrode, in eigendom overgedragen aan Jan van Haerlem, de stamvader van het geslacht Berkenrode. Al in 1347 werd in Heemstede een kapel gesticht ter nagedachtenis aan de omgekomen graaf Willem IV. Tijdens het beleg van Haarlem in 1573 werd deze kapel gedeeltelijk verwoest. In de kapel droeg men daarna geen missen meer op; wel werden hier vanaf 1601 doden begraven. Op de plek van de kapel verrees tenslotte in 1623 een nieuwe kerk, gewijd aan het Hervormde geloof. Katholiek Nederland werd rond die tijd vanuit Rome bestuurd en was feitelijk missiegebied. De katholieken in Heemstede, die er nog volop waren, moesten zich daarop voor hun geloof weer richten op Haarlem. Missen werden opgedragen in schuren of huiskamers, soms bij nacht. In de loop van de zeventiende eeuw groeide het aantal katholieken zelfs, maar een eigen kerk mocht men van de heren van Heemstede niet bouwen. Men bleef in de omgeving dan ook aangewezen op Berkenrode. Hier, bij de hofstede Berkenrode, was een slotkapel waar de heren van Berkenrode regelmatig een mis lieten opdragen.
De geschiedenis van Heemstede heeft zich gedurende lange tijd afgespeeld rondom de Nederlands-hervormde kerk, midden in het dorp. In die kerk, gebouwd voor de hervormde eredienst in 1623, werd ook begraven. Adriaan Pauw, de ambachtsheer [1] die betrokken was bij de bouw van de kerk, werd hier na zijn dood bijgezet in een fraaie grafkelder. Het monument is vandaag de dag nog te vinden in de kerk. Rondom de kerk werd ook begraven, maar het kerkhof is nu geheel leeg. Wellicht bevinden zich onder het maaiveld nog restanten, maar voor het oog is het gras en nog eens gras, met een laag bakstenen muurtje afgeschermd van de straat. In het begin van de negentiende eeuw werd hier nog begraven, maar in 1829 kreeg Heemstede een nieuwe begraafplaats, gelegen buiten de bebouwde kom, zoals het wettelijk werd voorgeschreven.
Stichting
In 1828 ging de gemeente op zoek naar een geschikte plaats voor de nieuwe begraafplaats. Rondom het dorp Heemstede hadden rijke families in de achttiende eeuw, op de oudere duinen, grote en kleine buitenplaatsen gebouwd. Op een deel van een van die buitenplaatsen, genaamd "Westermeer" viel het oog van de gemeente toen dit ter veiling werd aangeboden. Het stuk grond, ter grootte van 1 ha, 89 aren en 44 centiare, werd geveild door de eigenaar van Westermeer, de heer Jean Jacob Faesch. Het stuk was bekend als de "menagerie". Notaris van de transactie was de heer Willem Hendrik Gerlings, tevens burgemeester van Heemstede! Die combinatie van functies kon handig zijn, vooral bij dergelijke aankopen. Vanaf 1851 werd die combinatie van functies overigens verboden in de Gemeentewet, omdat het nogal eens leidde tot grondspeculaties.
Bij het betreden van het kerkhof achter de Laurentiuskerk wordt de aandacht onmiddellijk getrokken door een groot houten kruis, met daarvoor een grafkelder afgedekt met twee granieten zerken. Opvallend is dat de overlijdensdata 1888 en 2004 nogal uiteen lopen. Een oud graf? Reden genoeg op zoek te gaan naar de geschiedenis van deze grafkelder en van het kerkhof.
Aanleg nieuw kerkhof
Uit de notulen van de vergaderingen van het kerkbestuur blijkt dat op 31 januari 1940 voor het eerst gesproken wordt over het stichten van een nieuw kerkhof. Omdat het oude kerkhof in de toekomst geen ruimte meer kan bieden voor het begraven, en ook omdat het niet kan worden uitgebreid, moet naar een andere plek worden uitgezien, zo dicht mogelijk bij de kerk.
In de Heemskerkse dorpskerk zijn door het behoud van oude grafzerken nog tastbare herinneringen bewaard gebleven aan een lange periode van begraven in die kerk. Herinneringen zijn er ook gebleven aan het voormalige kerkhof bij de Laurentiuskerk op de hoek van de Maerelaan en de Anthonie Verherentstraat. Het was tussen 1860 en 1990 een vertrouwde plek, vooral voor de rooms-katholieke Heemskerkers. Nu het er niet meer is, rijst de vraag of dit kerkhof nog van belang is voor ons onderzoek naar oude graven. Wie daarbij alleen oog zou hebben voor historische grafzerken kan een dergelijk onderzoek snel afsluiten. Wie echter de betekenis van dit kerkhof wil nagaan voor de geschiedenis van het begraven in Heemskerk, zal het zeker in zijn onderzoek moeten betrekken.
Toen op het Concilie van Paderborn, gehouden in 785, de verplichting tot het begraven van de doden werd ingesteld, ontstond de gewoonte ook in kerken te gaan begraven. Oorspronkelijk werden alleen bisschoppen, abten en kerkstichters in een kerk begraven. Spoedig eisten ook keizers en koningen dit privilege op. In de elfde eeuw was het begraven in de kerk al een algemeen gebruik geworden. Wie geld had, liet zich liefst zo dicht mogelijk bij het altaar begraven. Dat ook in Heemskerk graven in de kerk in eigendom werden uitgegeven, blijkt uit een archiefstuk uit 1709 waarin de kerkmeesters ten overstaan van schout en schepenen 
van de heerlijkheid Heemskerk bekend maakten 'dat sy de vloer in hare kerk sullen laten ophooge en dat de onkosten die op de graven sullen komen voor de eygenaars soo wel als voor de kerke graven naar parato sal worden gerekent'. Ook in het Plan van Schikking, een document uit 1799 waarin werd beschreven wie de eigenaars zouden worden van de Nederlands-hervormde kerk, de toren en het kerkhof, staat in artikel 8 dat 'de begraafplaatsen welke in het kerkgebouw gevonden worden, 't zij door particuliere burgers zijn aangekogt, of van elders door inzameling, vrijwillige overmaaking of aankoop een bizonder eygendom zijn geworden ... aan desselfs particulieren bezitters moeten verblijven'. Uit beide documenten blijkt dat de graven eigendom waren van burgers die kennelijk zoveel geld bezaten dat zij deze in de kerk hadden kunnen kopen.
Wie over minder geld beschikte, kon in de kerk een graf huren. Wanneer de huur niet werd verlengd, verviel het graf weer aan de kerk. Dikwijls bleef de grafzerk dan liggen en deze werd dan weer gebruikt door een volgende huurder. Zo zien we op een grafsteen soms twee of drie verschillende familienamen. Ook in de kerk in Heemskerk ligt een dergelijke steen. Arme mensen, en dat waren de meesten, werden altijd buiten de kerk, op het kerkhof, begraven.
Midden in het dorp Heemskerk ligt half verscholen achter een muur en hoge beukenhaag een kerkhof. Zodra je het betreedt, zie je dat het een plek is waar eeuwenlang is begraven. Dat begraven gebeurde ook in de oude Nederlands-hervormde dorpskerk, waar het kerkhof omheen ligt. Stenen en zerken getuigen daarvan. We zijn op zoek gegaan naar die oude getuigen, zowel op het kerkhof als in de kerk zelf. In dit artikel zoeken we naar de graven op het kerkhof bij de kerk. In een volgende aflevering zullen we de grafzerken in de kerk zelf onderzoeken.
Hoe lang er al in Heemskerk begraven wordt, weten we niet precies. We kunnen het hooguit bij benadering vaststellen. Daarvoor moeten we kijken naar de verschillende wijzen waarop onze voorouders hun doden bezorgden. Voor de komst van het christendom gebeurde dat vooral door verbranding. Meestal werden de resten van die verbranding dan in een kuil gedeponeerd. Soms werd de as in een doek gewikkeld of in een urn gedaan. Hierover wierp men dan een heuveltje op. Zo ontstond een heuvelgraf. Een dergelijk graf zou ook in Heemskerk kunnen liggen. Opgravingen die in 1863 door de Leidse oudheidkundige L.J.F. Janssen in het Huldtoneel aan de Rijksstraatweg werden verricht, bevestigen dit vermoeden. In zijn studie Het gedenkteken op het Huldtoneel te Noorddorp vermeldt hij dat er onder het gedenkteken een kunstmatig opgeworpen heuveltje ligt, waarin sporen van oude brandoffers werden aangetroffen. Houtskoolresten en verbrandde mensenbeenderen zouden kunnen wijzen op een vorm van lijkverbranding in het begin van onze jaartelling.
Hier ligt heel sociaal bewogen, katholiek Amsterdam, zo stelt de voormalige beheerder van Sint Barbara het zelf. Johan Degenkamp, praktisch geboren op de begraafplaats, is een gids die uren kan vertellen over 'zijn' begraafplaats. Hij wijst ook met graagte op de plek waar hij begraven zal worden, als het zover is.
Direct langs de ringweg A10 in Amsterdam, tussen kantoorkolossen, auto- en spoorwegen kan men een kleine kerk ontwaren. Rondom de kerk, aan de Spaarndammerdijk gelegen (nr 687), liggen nog wat oudere huizen. Met dichtgeknepen ogen en niet lettend op het geluid van het verkeer waant men zich even in een dorpse sfeer. Feitelijk zijn het de resten van het dorp Sloterdijk. De kerk is de zorgvuldig gerestaureerde Petruskerk, die zich met zijn middeleeuwse front en vrolijke withouten daktorentje verheft achter een laatste restant van de Spaarndammerdijk.
In Amsterdam ligt een van de grotere begraafplaatsen van Nederland. Ondanks het voorvoegsel 'nieuw' dateert de begraafplaats uit 1894. De naam suggereert ook dat er een oude oosterbegraafplaats is geweest in Amsterdam. Die lag op de plaats waar nu het Koninklijk Instituut voor de Tropen staat. De ingang lag tegenover de oude Muiderpoort. Op de nieuwe begraafplaats herinneren enkele tientallen grafmonumenten van de oude begraafplaats nog aan de voorganger.